De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) heeft zich in een recentelijk gepubliceerd rapport kritisch uitgelaten over de rol van de overheid als schuldeiser. Daarbij houdt de raad de huidige invulling van die rol en het systeem dat burgers zou moeten beschermen tegen financiële problemen kritisch tegen het licht.
In de studie Eigen Schuld? Een gedragswetenschappelijk perspectief op probleemschulden zet de WRR vraagtekens bij de aanpak van de overheid als schuldeiser.
In het onderzoeksrapport verduidelijkt de WRR het hardnekkige probleem dat al jaren het kabinetsmerk ‘speerpunt’ draagt, maar nauwelijks nog beheersbaar lijkt te zijn.
Wat zijn probleemschulden?
Probleemschulden zijn schulden waarvan je redelijkerwijs niet kunt uitgaan dat ze binnen de gestelde termijn worden afgelost.
Ze leiden in de regel tot stress en andere gezondheidsproblemen. Bovendien belemmeren ze een onbekommerde deelname aan de samenleving. Een op de tien huishoudens, let wel: ruim een half miljoen, heeft probleemschulden.
Een ideale burger?
Het systeem van de overheid om burgers te beschermen tegen financiële problemen werkt niet en maakt de ellende vaak alleen maar groter. Voorlichting om uit te leggen hoe het allemaal werkt en boetes om af te schrikken en te straffen gaan uit van een ideale burger die niet bestaat, zo stelt de Raad.
Heel veel verschillende regelingen bij afbetaling
De grootste schuldeiser van Nederland is de overheid, zij het in de hoedanigheden van onder meer de Belastingdienst, het UWV en het CJIB.
Mensen met probleemschulden hebben, gemiddeld genomen, te maken met veertien verschillende schuldeisers. Al deze schuldeisers hebben eigen regels en regimes met het oog op afbetaling.
Die regels zijn vaak ingewikkeld en moeilijk te doorgronden voor de gemiddelde lezer.
Met name voor de 2,5 miljoen laaggeletterden in Nederland is gedegen financieel beheer dan al gauw te moeilijk, zegt de WRR.
Papieren werkelijkheid: aanmaningen, dwangbevel en schuldsanering
“Op papier is het in Nederland goed geregeld”, zegt onderzoeker Will Tiemeijer. “Als je weinig verdient, zijn er allerlei inkomensvoorzieningen. Als je toch schulden maakt en die niet afbetaalt, krijg je eerst aanmaningen en een dwangbevel, voordat ze je geld inpikken. En als je helemaal vastloopt, kun je kijken of je in een schuldsaneringstraject terecht kan komen.”
Ideale burger bestaat niet
Maar het wordt problematisch als de overheid binnen die papieren werkelijkheid uitgaat van een goedgeïnformeerde, gedisciplineerde en haast mechanische burger. Volgens Tiemeijer is dat een aanname die ten onrechte wordt nageleefd binnen het systeem.
Tiemeijer: “De overheid gaat uit van een burger die niet bestaat. Zij lijkt te denken: Als de burger een probleem heeft, pakt hij dat direct aan. Hij leest en begrijpt al zijn post zonder problemen en heeft zijn administratie op orde. Als er iets mis dreigt te gaan, komt hij meteen in actie. De ideale burger doet geen impulsaankopen en laat zich niet uit het veld slaan als hij de ene tegenvaller na de andere voor z’n kiezen krijgt.”
Heel veel mensen vallen helemaal niet in dat profiel van de ideale burger. Bovendien overschat de overheid de financiële zelfredzaamheid van de burgers, volgens de WRR.
Gedragswetenschap, persoonlijkheid en aanleg voor schulden
In het rapport kijkt de WRR naar schuldenproblematiek vanuit een psychologisch, gedragswetenschappelijk perspectief. “Dan zie je”, zegt Tiemeijer, “dat mensen die goed zijn opgeleid ook in financiële problemen komen. Dat het krijgen van schulden niet alleen het gevolg is van informatie wel of niet goed kunnen verwerken.”
Uit het rapport blijkt tevens dat ook de aanleg voor schulden van grote invloed kan zijn.
Persoonlijkheid speelt een belangrijke rol, zegt de WRR. Zowel wetenschappelijke literatuur als eigen WRR-onderzoek laat zien dat mensen met een vermijdend karakter en mensen met weinig zelfcontrole een beduidend grotere kans lopen op financiële problemen. Ze zijn eerder geneigd problemen te ontkennen, te veel geld uit te geven en niet op tijd maatregelen te nemen.
Deze persoonlijkheidskenmerken zijn voor een deel erfelijk bepaald. Sommige mensen hebben zo ‘van nature’ meer kans op financiële problemen dan anderen.
Als gevolg van stress en armoede denken mensen minder lang over beslissingen na. Ze laten zich sterker leiden door acute problemen van het moment. Hun zelfcontrole wordt minder.
Aanleg voor schulden
. “Dus juist op het moment dat het extra belangrijk is geen domme dingen te doen, gaan psychologische mechanismen spelen die het moeilijker maken verstandige financiële besluiten te nemen en de lange termijn voor ogen te houden. Zo kan een neerwaartse spiraal ontstaan”, zegt Tiemeijer.
“Als je dan denkt: we doen er nog een bak voorlichting tegenaan, of we gaan nog harder straffen, dan los je het probleem waarschijnlijk niet op en loop je het risico dat je het alleen maar erger maakt”. Ook is er een morele vraag, zegt Tiemeijer. “Als iemand in zo’n situatie zit, hoe hard wil je dan tegen hem zeggen: ‘eigen schuld, dikke bult’?”
Zoekt u hulp en/of advies bij de (preventieve) aanpak van onder andere loonbeslag?
Cost Care Coaching biedt, naast preventieve hulp, ook maatwerktrajecten voor bestaande schulden en heeft ervaring met zaken variërend van omvang. Van relatief kleine, maar voortslepende schulden tot faillissement-cases en schuldsaneringsgevallen.
Een paar voorbeelden van hoe een budgetcoach werkgevers kan helpen bij het bestrijden van financiële problemen onder het personeel en het voorkomen van hoge kosten voor de werkgevers:
- Adviesfunctie op het gebied van oplossen financiële problematiek onder personeel
- Persoonlijke financiële begeleiding van individuele werknemers (maatwerktrajecten)
- Opzetten en uitvoeren van o.a. workshops en seminars voor werknemers ter preventie van financiële problemen